Portal gazetapodatnika.pl opublikował bardzo ciekawy artykuł dotyczący wad oświadczeń woli. Artykuł polecamy szczególnie tym, których zainteresowały ostatnie „darmowe” oferty naszej konkurencji.
Każdego dnia dokonujemy wielu czynności prawnych, nie zdając sobie z tego sprawy (np. gdy kupujemy gazetę czy wsiadamy do autobusu i kasujemy bilet). Jeżeli czynność taką dokonujemy pod wpływem błędu, groźby, podstępu lub w stanie, w którym nie potrafimy rozpoznać znaczenia naszych czynów, możemy uchronić się przed negatywnymi konsekwencjami, jakie się z tą czynnością wiążą.
Czynności takie dotknięte będą tzw. wadami oświadczenia woli, określonymi w art. 82-88 Kodeksu cywilnego. Kodeks wyróżnia aż 5 wad oświadczeń woli:
Wystąpienie którejś z wad czynności prawnej powoduje bądź to jej nieważność z mocy samego prawa (brak świadomości lub swobody, pozorność) bądź jej wzruszalność (w przypadku pozostałych wad), czyli możliwość uchylenia się od skutków wadliwej czynności prawnej przez osobę, która się na tą wadę powołuje. Wspomnianymi wadami może być dotknięta nie tylko czynność prawna ze sfery zobowiązań lub prawa rzeczowego, ale także dotycząca dziedziczenia czy stosunków rodzinnych.
Brak świadomości lub swobody
Ta wada obejmuje dwa stany psychiczne, których wystąpienie powoduje wadliwość czynności prawnej. Pierwszy to stan braku świadomości, czyli niemożność rozpoznania znaczenia własnych czynów. Wyłączenie świadomości zazwyczaj jest spowodowane chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym, zaburzeniami psychicznymi po spożyciu alkoholu, narkotyków, obłożną chorobą, uwiądem starczym, agonią itd. Zaburzenia te nie muszą mieć charakteru trwałego; wystarczy, że wystąpią w chwili dokonywania czynności prawnej (np. pod wpływem głodu narkotykowego).
Drugi stan – brak swobody w wyrażeniu woli – będzie miał miejsce wówczas, gdy możliwość wolnego wyboru będzie całkowicie wyłączona (np. osoba siłą zmusza drugą do złożenia podpisu pod umową).
Obowiązek udowodnienia braku świadomości lub swobody spoczywa na osobie, która się powołuje na wadę oświadczenia woli. Nie jest wystarczające wykazanie przyczyny powodującej brak świadomości lub swobody (np. choroby psychicznej). Konieczne jest w tym wypadku udowodnienie, że wskutek tej przyczyny osoba nie miała świadomości swojego postępowania lub nie miałby swobody w wyrażeniu swojej woli. Pamiętać należy, że na tę wadę powołać się mogą osoby posiadające zdolność do czynności prawnych, a więc nie osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Czynność prawna dokonana w stanie wyłączającym świadome lub swobodne wyrażenie woli jest nieważna z mocy prawa. Na nieważność tą może się powołać każdy, kto ma w tym interes prawny. Najczęściej będzie to osoba, która złożyła wadliwe oświadczenie i chce się uwolnić od jego skutków. Stwierdzenie nieważności jest możliwe nawet po śmierci osoby, która złożyła wadliwe oświadczenie woli (np. na żądanie spadkobierców).
Pozorność
Za wadliwe oświadczenie woli uznaje się oświadczenie woli złożone drugiej stronie dla pozoru. Chodzi tu o taką sytuację, w której dwie strony dla pozoru dokonują między sobą czynności prawnej (np. zawierają umowę), umawiając się z góry, że nie wywoła ona skutków prawnych. Założeniem jest, że obie stron godzą się na pozorną czynność prawną w celu zmylenia osoby trzeciej (np. rodzice dziecka zawierają ugodę przed sądem w sprawie wysokości alimentów w celu spełnienia przez matkę dziecka warunku uzyskania prawa do zasiłku rodzinnego). Pozorność może dotyczyć zarówno umów jak i jednostronnej czynności prawnej, jeżeli oświadczenie woli jest skierowane do innej osoby za jej zgodą. Pozorność może obejmować całą czynność prawną lub jeden jej składnik. Przykładowo, pozorną będzie umowa sprzedaży, w której strony określiły cenę sprzedanego przedmiotu niższą od rzeczywistej.
Pozorne oświadczenie woli jest nieważne już z chwilą jego złożenia z mocy samego prawa; w razie wytoczenia powództwa sąd jedynie w wyroku potwierdzi nieważność czynności prawnej. Na pozorność może powołać się każdy, nawet osoba, która złożyła pozorne oświadczenie woli.
Co prawda pozorna czynność jest z mocy prawa nieważna, jednakże, gdy na jej podstawie, osoba trzecia działając w dobrej wierze nabyła prawo lub została zwolniona z obowiązku, to pozorność ta nie ma wpływu na skuteczność tej czynności. Przykładowo: ktoś pozornie przenosi na drugą osobę wierzytelność przysługującą mu przeciwko dłużnikowi, a następnie ta osoba odpłatnie zbywa tę wierzytelność osobie trzeciej; mimo, że pozorna czynność prawna jest nieważna, to nie ma to wpływu na skuteczność nabycia wierzytelności przez osobę trzecią.
Od opisanej wyżej sytuacji, należy odróżnić stan, w którym strony dokonują pozornej czynności prawnej w celu ukrycia innej czynności prawnej. W takim wypadku czynność ukryta, jest zasadniczo ważna, przy czym ocena co do jej ważności powinna nastąpić pod kątem spełnienia wymogów dla tego typu czynności (np. co do formy).
Błąd
Kolejną wadą oświadczenia woli jest błąd co do treści czynności prawnej. Błąd może się przejawiać w mylnym przeświadczeniu o stanie faktycznym, które miało wpływ na dokonanie czynności prawnej (np. ktoś kupuje kopię obrazu myśląc, że to oryginał). Orzecznictwo uznaje za błąd także błędne przeświadczenie dotyczące stanu prawnego, co stanowi w pewnym sensie ograniczenie zasady ignorantia iuris nocet. Błędem będzie również zwykła pomyłka co do treści oświadczenia woli (np. ktoś podpisuje umowę, w której jest wpisana cena 1000 zł, mylnie sądząc, że wynosi ona 100 zł). Bez względu na to na czym polega błąd, musi on dotyczyć treści czynności prawnej; nie jest wadą oświadczenia woli błąd dotyczący okoliczności nie uregulowanej w treści czynności prawnej, nawet jeżeli miał on wpływ na jej dokonanie (np. ktoś kupił działkę budowlaną błędnie sądząc, że pieniędzy wystarczy mu na wybudowanie domu).
Uchylenie się od skutków czynności prawnej dokonanej po wpływem błędu możliwe jest jedynie wówczas, gdy błąd był istotny, tzn. że gdyby składający oświadczenie pod wpływem błędu oceniał sprawę rozsądnie, nie dokonał by czynności prawnej tej treści.
Regułą jest, że czynność prawna będzie polegała na złożeniu oświadczenia woli innej osobie. W takim wypadku dopuszczalne jest powołanie się na błąd przez tego, który takie oświadczenie składa, jeżeli osoba ta:
W przypadku odpłatnych czynności prawnych, (np. darowizny), osoba składająca oświadczenie woli po wpływem błędu, może się na niego powołać nawet wówczas, gdy druga strona nie spowodowała czy wiedziała nie błędzie.
Podstęp
Podstęp polega na świadomym wprowadzeniu w błąd osoby dokonującej czynności prawnej w celu złożenia przez nią oświadczenia woli o określonej treści. Jest to więc kwalifikowany rodzaj błędu, który wymaga od osoby uciekającej się do podstępu aktywnego i zamierzonego działania, nastawionego na uzyskanie korzystnego dla siebie oświadczenia woli. Za podstęp uważa się także świadome zatajenie określonych informacji, w sytuacji gdy istniał obowiązek ich udzielenia.
W przeciwieństwie do błędu, uchylenie się od oświadczenia woli złożonego w wyniku świadomego wprowadzenia w błąd nie wymaga, aby błąd ten był istotny czy dotyczył treści czynności prawnej. W tym wypadku konieczne będzie natomiast udowodnienie, że wystąpił związek między podstępnym działaniem, a złożeniem oświadczenia woli określonej treści. Podstępem może się posłużyć zarówno adresat, któremu składane jest oświadczenie woli, jak i osoba trzecia, jeżeli adresat oświadczenia woli o podstępie wiedział i nie poinformował o nim składającego oświadczenie woli lub jeżeli czynność prawna ma charakter nieodpłatny.
Groźba bezprawna
Kolejną wadą oświadczenia woli jest groźba bezprawna. Osoba, która składa oświadczenie woli pod wpływem groźby bezprawnej może uchylić od skutków prawnych takiego oświadczenia, jeżeli mogła się obawiać, iż jemu lub innej osobie może grozić poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Można powołać się na groźbę, jeżeli jest ona bezprawna, tzn. jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Groźba musi być ponadto poważna, a więc składający oświadczenie woli pod jej wpływem musi liczyć się z realnym niebezpieczeństwem osobistym lub majątkowym dla niego lub innych osób. Bez znaczenia jest czy groźba pochodzi od adresata oświadczenia woli czy osoby trzeciej.
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli
Złożenie oświadczenia woli pod wpływem błędu, podstępu lub groźby nie powoduje, że jest ono nieważne od samego początku. Żeby uznać go za nieważne konieczne jest złożenie przez osobę dokonującą wadliwej czynności prawnej oświadczenia o uchyleniu się od jej skutków prawnych. Z chwilą złożenia takiego oświadczenia wadliwa czynność prawna przestaje wywoływać skutki prawnej już w momencie jej dokonania, czyli z mocą wsteczną.
Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych wadliwej czynności powinno nastąpić na piśmie. W piśmie tym należy podać wszystkie okoliczności złożenia wadliwego oświadczenia woli, a w szczególności na czym błąd, podstęp lub groźba polegała. Może to nastąpić także przez oświadczenie złożone do protokołu sądowego. Złożenie oświadczenia ustnie powoduje, że w przypadku sporu nie będzie dopuszczalny dowód ze świadków ani z przesłuchania stron chyba, że druga strona sporu wyrazi na to zgodę (niedogodność ta nie dotyczy konsumentów występujących przeciwko przedsiębiorcy).
W razie odstąpienia od umowy z powodu wady oświadczenia woli, odstąpienie to powoduje wygaśnięcie umowy. Jeżeli druga strona umowy nie zgadza się, że czynność prawna dokonana została pod wpływem błędu lub groźby może wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.).
Złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby jest ograniczone czasowo. Nie jest ono dopuszczalne po upływie roku od wykrycia błędu, a w przypadku groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.
Wyzysk
Wyzysk nie jest uznawany przez Kodeks cywilny za jedną z wad oświadczeń woli, choć wykazuje do nich wiele podobieństw. Wyzysk ma miejsce wówczas, gdy jedna ze stron wyzyskując przymusowe położenie drugiej (np. jej niedołęstwo, brak doświadczenia) w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w znaczącym stopniu jego własne świadczenie. Krótko mówiąc, wyzysk polega na tym, że jedna strona korzystając z okazji, że druga strona znajduje się w trudnym położeniu uzyskuje dla siebie nieuzasadnione korzyści z pokrzywdzeniem drugiej strony. W takiej sytuacji strona pokrzywdzona może żądać zmniejszenia swojego świadczenia lub zwiększenia świadczenia jej należnego na drodze sądowej. Gdyby jedno i drugie było niemożliwe lub bardzo utrudnione może żądać od sądu unieważnienia umowy.
Podstawa prawna: